Thơ Việt Cổ Điển : Thi H�o Cao B� Qu�t

L� L�ng Nh�n

Ri�ng tặng B.S. J. Nguyễn Hiếu Li�m

Mục đ�ch b�i bi�n soạn ngắn nầy l� để nhắc lại văn t�i đặc sắc của một thi sĩ cổ điển Việt Nam trong một bối cảnh lịch sử x�-bồ của nuớc Việt l�c giao thời. Nếu trong những c�ng tr�nh khảo cứu văn chuơng Anh Ph�p c� những sự t�m t�i nghi�n cứu về văn thơ cổ điển La tinh v� Hy lạp, trong khu�n khổ nghi�n cứu văn học Việt nam sự t�i kh�m ph� những t�c phẩm gi� trị thi ca H�n-Việt của những thế kỷ truớc cũng h�o hứng v� c� thể bổ �ch cho những c�ng tr�nh s�ng tạo mới của nền thi ca Việt nam hiện đại. Trong kho t�ng thơ văn Việt nam cổ điển, ngo�i thi h�o nổi tiếng Nguyễn Du với t�c phẩm bất hủ thơ N�m Th�y Kiều, ch�ng ta c�n c� thi h�o Cao B� Qu�t với những b�i Ca Tr� v� thơ H�n-Việt đặc sắc của �ng. Cao B� Qu�t, hiệu l� Chu Thần, sinh năm 1809, mất năm 1854; qu� l�ng Ph� Thị, huyện Gia L�m, tỉnh Bắc Ninh (Bắc Việt). �ng đậu Cử nh�n v� đuợc bổ l�m Gi�o Thọ ở Phủ Quốc Oai. V� bất m�n với chế độ thời bấy giờ n�n �ng theo gi�p L� Duy Cự nổi loạn chống lại Triều Đ�nh năm 1854. Mưu sự thất bại �ng bị bắt v� xữ tử. Trong l�nh vực văn chuơng cổ điển Việt Nam �ng đuợc xem l� một thi�n t�i. Vua Tự Đức đ� khen tặng �ng rằng: �Văn như Si�u, Qu�t v� Tiền H�n��. D�n gian ưa th�ch thơ văn của �ng đến độ t�n s�ng �ng l� �Th�nh Qu�t.� Ph�t xuất từ một cảm quan s�u sắc v� một hồn thơ tinh tế, thơ của �ng rất h�m s�c với một lối nh�n v� diễn tả độc đ�o, kh�c với đa số thơ văn biền ngẫu đầy điển t�ch đuợc ưa chuộng thời bấy giờ. V� truớc đ�y đ� c� rất nhiều s�ch vở v� t�i liệu văn học tr�nh b�y về thi ca N�m của Cao B� Qu�t rồi, n�n trong b�i nầy t�i chỉ xin giới thiệu một số thơ H�n-Việt của �ng m� th�i. Đọc thơ N�m hay H�n-Việt của Cao B� Qu�t nguời ta phải c�ng nhận n�t h�nh văn tả ch�n đặc biệt của �ng v� n� n�i l�n đuợc những rung động tinh tế của một t�m hồn đa cảm v� chung t�nh; những nỗi niềm ri�ng tư, thầm k�n, ch�n th�nh � một đặc điểm chỉ thịnh h�nh trong thi ca Việt hiện đại với phong tr�o thơ mới.� Một điểm kh�c l� trong những b�i thơ H�n-Việt của �ng l� tuy xử dụng chữ H�n � loại văn tự hầu như ch�nh thức trong văn chuơng b�c học Việt nam so với chữ N�m phổ th�ng trong thi ca d�n gian v�o thời đ� � nhưng �ng lại s�nh d�ng điệp ngữ H�n-Việt, chẳng hạn như : tr�ng-tr�ng, hạo-hạo, dạ-dạ, phi-phi, du-du, thu-thu, phiếm-phiếm, �m-�m, tức-tức, lạc-lạc, � Sự lựa chọn từ ngữ độc đ�o nầy l�m cho lời thơ �ng c� một nhịp điệu v� �m huởng đặc biệt gần gũi với tiếng Việt r�ng, do đ� thơ H�n-Việt của �ng c� một sắc th�i nhịp nh�ng, dồi d�o nhạc t�nh, truyền đạt đuợc nhiều ấn tuợng thi vị đặc sắc, c� l�c nhẹ nh�ng, b�ng bẫy, c� l�c sắc b�n, th�m trầm, thấm đuợm đặc t�nh thi ca Việt thuờng chỉ c� thể t�m thấy trong văn thơ N�m thuần t�y m� th�i. Trong khu�n khổ ngắn ngủi của b�i giới thiệu nầy � v� cũng để tr�nh sự nh�m ch�n cho c�c độc giả �t quen thuộc với thơ cổ điển H�n-Việt của thế kỹ truớc - trong số hơn trăm b�i thơ H�n-Việt của thi sĩ họ Cao đ� để lại t�i chỉ chọn v� phỏng dịch 12 b�i sau đ�y m� t�i cho rằng c� thể ti�u biểu cho những cảm x�c ri�ng tư của t�c giả, nỗi nhớ qu� huơng v� gia đ�nh th�n y�u khi tha huơng đối b�ng, nỗi buồn thấm th�a, ch�n chuờng của sự thất bại trong sự nghiệp, nỗi đau x�t ngậm ng�i l�c trở về l�ng cũ, những t�nh cảm s�u đậm giữa bạn b� tri kỹ, cũng như những cảm gi�c mới mẻ l�c c�ng du hải ngoại. Với nỗi buồn b�ng bạc đ�y đ� qua thơ của �ng ch�ng ta cũng kh�ng khỏi thấm th�a buồn l�y với nỗi thất vọng ngỡ ng�ng, chua ch�t về cuộc sống �ph� danh� của buổi giao thời m� �ng đ� chứng kiến trong cuộc đời bất-đắc-ch� của �ng v� ch�nh �ng đ� g�i gh�m n� trong 2 c�u h�t n�i đắng cay:          Ba vạn s�u ng�n ng�y l� mấy          Cảnh ph� du tr�ng thấy cũng nực cuời� Trong những b�i dịch từ H�n văn ra Việt văn dịch giả L� L�ng Nh�n cố gắng diễn dịch bằng thể thơ lục-b�t 6/8 � một thể thơ thuần t�y Việt nam, để nhại lại tiếng ru �m đềm của thi ca Việt chảy trong huyết qu�n nguời Việt, như một �m vang th�n thiết tiềm ẫn m�i trong t�m hồn kẻ ly huơng. Tuy nhi�n v� sự dị biệt giữa hai ng�n ngữ H�n Việt nếu c� một v�i chỗ phải dịch tho�t �, hay phải r�t ngắn tựa b�i thơ cho dễ nhớ, th� đ� l� truờng hợp bất khả kh�ng, ngo�i � muốn của dịch giả. Madison, AL., th�ng 01, năm 2004 Nhật Tảo Qu� Hương Giang Vạn chướng như b�n nhiễu lục điền Trường giang như kiếm lập thanh thi�n Sổ h�ng ngư đĩnh li�n thanh trạo Lưỡng c� sa cầm khuất t�c mi�n Trần lộ du du song quyện nh�n Viễn t�nh hạo hạo nhất qui ti�n Kiều đầu xa m� phi ng� sự Phả �i nam phong gi�c chẩm biền. S�ng Qua S�ng Hương N�i xa lẫn trốn ruộng xanh S�ng d�i như kiếm long lanh cuối trời Thuyền ch�i vẳng tiếng h� lơi C� đ�i co cẳng im hơi ngủ ng�y Mắt m�n hun h�t đường d�i T�nh qu� roi v�t cảm ho�i x�t xa Đầu cầu xe ngựa phồn hoa Gi� nam tỉnh giấc hồn ta mộng g�.

��o Gia Song mấn ti�u ti�u bất tự tri Hương th�n chỉ điểm thị qui kỳ Mộc mi�n điếm l� sương thu tảo Thi�n m� hồ bi�n nhật thướng tr� L�n hữu hốt ph�ng kinh s�c vấn Mẫu th�n sạ kiến hỉ giao bi B�nh sinh đa nạn kim trường hối �y hướng gia nh�n ngữ biệt ly. Về M�i Nh� Xưa �Hoa r�m m�i t�c chẳng ngờ Trở về l�ng cũ thẩn thờ bước ch�n Đồn xưa c�y cũ sương giăng Hồ im nắng gội ng�y xanh biếng về Hỏi ch�o h�ng x�m e d� Mẹ gi� mừng tủi con về h�m ni Cuộc đời hoạn nạn sầu bi Nhắc chi hai chử biệt ly n�o nề.

Trệ Vũ Dạ Tế vũ phi phi dạ bế m�n C� đăng minh diệt tiểu v� ng�n Thi�n bi�n chinh kh�ch khu� trung phụ H� xứ tương tư bất đoạn hồn. Đ�m Mưa Dầm Mưa đ�m lất phất cửa g�i Đ�n chong một ngọn nỗi nầy n�i chi Người chinh phụ, kẻ bi�n th�y Tương tư hồn đoạn kh�c g� hỡi ai.

Vọng Phu Thạch Độc lập sơn đầu đệ nhất phong Chu đi�u phấn tạ vị th�y dung �m thư cửu đoạn nh�n h� xứ Thi�n hải v� nhai lộ kỷ tr�ng Huyết lệ y�n h�a minh nguyệt thấp Hương ho�n v�n t�ch lục đ�i phong Thi�n hoang địa l�o t�nh do tạc Dạ dạ xao t�n b�ch đỗng chung. H�n Vọng Phu Đầu non đ� tạc h�nh h�i Son phai phấn nhạt v� ai ng�ng chờ Nguời đi xa xứ vắng thơ Biển trời c�ch biệt mịt mờ nước non M�u h�a lệ kh�i trăng tr�n M�y giăng t�c phũ r�u c�n rũ xanh Trời gi� đất cổi chung t�nh Đ�m đ�m vẳng tiếng chu�ng rền động xa.

Thu Dạ �ộc Tọa Minh nguyệt nhập tiền hi�n C� ảnh khuy thanh t�n U nh�n �i dạ tọa Tương đối diệc vong ng�n Khởi lập miện kh�ng vũ Nh�n chi thiệp nh�n vi�n Tức tức hầu tr�ng ngữ Thu thu giang điễu huy�n Minh cư đạm độc th�ch U thưởng diệu tự lu�n Bạc chước sấn lương dạ �y ng� cơ lưu hồn. Đ�m Thu Một M�nh �nh trăng ch�nh chếch qua hi�n Đ�m thanh một b�ng nghi�ng nghi�ng ảnh sầu Nguời buồn vốn th�ch đ�m th�u Ngồi im đối b�ng lặng s�u kh�ng lời Trời cao chẳng ch�t mưa rơi Nguời nh�n tản bước dạo chơi cuối vườn Nỉ non tr�ng dế gọi hờn B�n s�ng chim h�t giọng c�n thiết tha Đ�m d�i duy chỉ m�nh ta Người quen cảnh vắng ph�i pha nỗi buồn Đ�m thanh an ủi mộng hồn Ch�n hoa x�a nỗi c� đơn �t nhiều.

Th�nh Vị Giã Ca Cộng th�n tương ph�ng v�n Tương ph�ng thị kh�ch trung Quản huyền kim dạ nguyệt Hương quốc kỷ thu phong Lệ tận t�n nhưng lục T�m h�i ch�c tự hồng Cựu du phương lạc lạc Nhất kh�c mạc từ chung. Người Ca Sĩ Th�nh Vị Gặp nhau biết mấy thở than Nh�n nhau đất kh�ch can tr�ng đổi trao Đ�m trăng đ�n s�o quyện nhau Qu� xưa c�ch mấy thu n�o nhớ chăng Lệ rơi thấm ướt �o xanh Tim ai đau x�t đuốc d�nh b�ng đ�m Phương trời bạn cũ xa xăm Kh�c ca tiếc với tri �m l�m g�.

Thăng Long Cựu Kinh Cảm T�c Đệ nhất phồn hoa thử cựu kinh N�ng sơn Nhị thủy tối cao thanh Thi�n ni�n th�nh qu�ch kh�ng kim cổ Thập l� nha phường l�o tử sinh H�n thực hầu gia y�n sắc đạm Hương phong tửu điếm liễu hoa minh Bất kham phiếm đĩnh T�y hồ nguyệt Cố quốc t� dương địch sổ thanh. Thăng Long Cảm X�c Phồn hoa đ�y chốn cựu th�nh N�i N�ng, S�ng Nhị lưu danh nhất đời Ng�n năm th�nh qu�ch chẳng dời Mười phường phố đ� bao đời tử sinh Lầu trang Tiết lạnh kh�i y�n Hương bay qu�n rượu liễu xinh hoa cười Hồ T�y thuyền dạo trăng soi Qu� xưa tiếng s�o chiều rơi b�ng t�.

Giả Biệt Gia Nh�n Vong t�nh tự tiếu ng� h� năng Ai lạc ni�n lai tiệm bất thăng Nại biệt hữu giam t�ng cựu k�nh C�ng sầu v� ảnh bạn c� đăng Chẩm bi�n hương mộng tam canh viễn C�n l� sương mao nhất dạ tăng Thủy niệm xu�n h�n trung lộ kh�ch Ngưu y lang tạ lệ th�nh băng. Từ Biệt Người Nh� Vong t�nh luống thẹn cho m�nh Buồn vui th�i đ� lỗi t�nh với ai Gương xưa c�n cất giữ đ�y Đ�n khuya một ngọn sầu t�y v� h�nh Phương trời canh vắng một m�nh Sương đ�m dầy dặc nặng t�nh cố hương Nhớ khi đất kh�ch xu�n t�n Lệ rơi thấm �o ngự h�n gi� băng.

Ch�u Trung Cảm T�c Nhất b�ch ngưng vi giới Tr�ng v�n nhiễu t�c th�nh Viễn phong xung hải lập Cao L�ng tiếp thi�n b�nh Hương quốc tam xu�n � Kiền kh�n vạn l� t�nh Đ� l�u tần bắc vọng Độc kiến tảo y�n ho�nh. Tr�n Thuyền Cảm T�c Trời xanh nước biếc một l�n M�y đ�n giăng phủ như th�nh mới x�y Triều d�ng s�ng dựng vờn m�y N�i xa xa thẵm biển đầy nước cao Ba xu�n c�ch biệt qu� n�o Đất trời mu�n dặm t�nh sao hững hờ Lầu thuyền xa ng�ng thẩn thờ Kh�i m�y hướng Bắc mịt mờ sương mai.

K� Hữu Phương Đ�nh Thập ni�n �c b�t ph� quang �m Đồ b�o ti�n ưu hậu lạc t�m Th�n sự dữ v�n tranh tụ t�n Thế cơ như thủy trục thăng trầm Cố vi�n c�c tĩnh thu ưng trưởng Tiểu c�c mai h�n dạ độc ng�m Tự tiếu đa t�nh ti�u vi đắc Ph� danh ho�n khước ngộ tri �m. Gửi Bạn Phương Đ�nh Mười năm cầm b�t uổng c�ng Vui sau lo trước c�n tr�ng ng�ng g� Th�n như m�y tụ t�n đi Đời như con nước theo th� thấp cao Vườn xưa c�c nở thu n�o Xu�n nay g�c vắng mai ch�o tiếng ng�m Nực cười th�i cũ đa t�nh Ph� danh thẹn gặp tri �m bấy chầy.

Tự Qu�n Chi Xuất Hĩ Tự qu�n chi xuất hĩ Dạ dạ thủ kh�ng s�ng H�i nguyệt chiếu c� mộng Giang phong sinh mộ lương Tiểu k�nh k� viễn thiếp H�n y lưu c� ph�ng Tr� thủ c�c tự �y Bất khiến luợng tương vong. Từ Ng�y Anh Ra Đi Từ ng�y anh bước ch�n đi ��m đ�m hiu quạnh giường kia lạnh l�ng Trăng soi mộng lẽ canh trường Gi� qua bến lạnh chiều sương gợi sầu Gương soi anh nhớ h�nh nhau Ph�ng xưa �o lạnh em n�o l�ng qu�n Ấp y�u kỹ niệm �m đềm Th�ng năm đ�u c� nhạt t�nh nhớ thương.

Hạ Ch�u H�nh Tức Sự L�u c�c tr�ng tr�ng gi�p thủy t�n T�ng �m lương xứ dị hoa xu�n Thiết ly v� t�a qui xa nhập C� c� � nh�n ngữ bạch nh�n. B�i Thơ Hạ Ch�u Ven bờ lầu phố chập ch�ng Hoa xinh nở dưới b�ng t�ng rợp cao Mở tung cổng sắt xe v�o Hầu nguời da trắng to�n n�o da đen.

See: Cao Ba Quat: A Thang-Vo Revolution? by Vo Thu Tinh